Πριν από έναν αιώνα, στις 20 Φεβρουαρίου 1909, ο Filippo Tommaso Marinetti δημοσίευε στη γαλλική εφημερίδα Figaro το «Μανιφέστο του Φουτουρισμού», του κινήματος που επιζητούσε να επαναθέσει με τρόπο ρηξικέλευθο καίρια καλλιτεχνικά ζητήματα και που έμελλε να πολιτογραφήσει στη θεωρία και ιστορία των τεχνών τον όρο «πρωτοπορία» («avant–garde»). Ο όρος βέβαια «πρωτοπορία» δεν ήταν καινούργιος. Η χρήση του ανάγεται ήδη το 1863, χρονιά που το «Σαλόνι των Απορριφθέντων» εγκαθιδρύει τη νέα σχολή του ιμπρεσιονισμού, αναφέρεται στη συνέχεια στον εξπρεσιονισμό, ενώ χαρακτηρίζει και τον κυβισμό, το πρώτο, χρονικά, ριζικά πρωτοποριακό κίνημα. Εισάγεται δε στο πεδίο της τέχνης δευτερευόντως, αφού πρωτοχρησιμοποιείται τόσο στην πολιτική φιλοσοφία όσο και στον στρατιωτικό σχεδιασμό: avant–garde σημαίνει κυριολεκτικά εμπροσθοφυλακή.
Ο όρος πρωτοπορία αναφέρεται πια στα ριζοσπαστικά καλλιτεχνικά κινήματα του τέλους του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα, που επιδιώκουν τη σύζευξη καλλιτεχνικής και πολιτικής πράξης, τέχνης και ζωής. Οι πρωτοπορίες δρουν στο περιθώριο της επίσημης κουλτούρας στην οποία επιτίθενται. Οι μικροί πυρήνες λίγων ατόμων συναντώνται σε καφενεία ή άλλους χώρους, δημιουργούν περιοδικά, δημοσιεύουν μανιφέστα, οργανώνουν δράσεις προκλητικές και γενικότερα διακρίνονται από έναν καλλιτεχνικό και πολιτικό ακτιβισμό κι έναν επαναστατικό δυναμισμό. Καταφέρονται εναντίον της παράδοσης που θεωρούν ότι τους καταπιέζει και ευαγγελίζονται καλλιτεχνικές, αλλά και κοινωνικές και πολιτικές ουτοπίες. Για πρώτη φορά με τέτοιους όρους στην ιστορία του πολιτισμού το ζήτημα του ωραίου παρακάμπτεται και υποβιβάζεται ως δευτερεύον. Το ουσιαστικό πλέον ζήτημα που τίθεται δεν είναι το τι είναι ωραίο, αλλά το τι (και συνεπώς πώς και γιατί) μπορεί να είναι τέχνη. Σε μια εποχή που ο Τύπος έχει διαφορετική βαρύτητα και ρόλο απ’ ό,τι σήμερα, δεν θα πρέπει να παραξενεύει το γεγονός ότι ο Marinetti δημοσιεύει το «Μανιφέστο του Φουτουρισμού» σε μια εφημερίδα, πόσω μάλλον που η Figaro του 19ου αιώνα παίζει ενεργό ρόλο στα καλλιτεχνικά δρώμενα. Ας θυμίσω ότι στην ίδια εφημερίδα είχε δημοσιεύσει στις 18 Σεπτεμβρίου 1886 ο Ζαν Μωρεάς το «Μανιφέστο του Συμβολισμού», ενώ λίγο μετά, στις 18 Αυγούστου 1887, πάλι στη Figaro, δημοσιεύτηκε το «Μανιφέστο των Πέντε», με το οποίο η νέα γενιά των νατουραλιστών απογαλακτιζόταν από τον πατέρα Ζολά. Τώρα είναι η σειρά του φουτουρισμού.
Εναντίον της παράδοσης
Το εύρος του φουτουρισμού υπήρξε εντυπωσιακό. Αν και, ιστορικά, ο κυβισμός προηγείται, ο φουτουρισμός υπήρξε το πρώτο πρωτοποριακό κίνημα που άγγιξε όχι μόνο πολλές μορφές τέχνης (λογοτεχνία, ζωγραφική, γλυπτική, μουσική, θέατρο και κινηματογράφο) αλλά και διαφορετικές εκφάνσεις της ανθρώπινης εμπειρίας (μαγειρική, μόδα, διακόσμηση, αρχιτεκτονική) ενώ σχετίστηκε πολύ ενεργά με την πολιτική. Ο «μελλοντισμός» (όπως μεταφράζεται σχεδόν αμέσως στις ανταποκρίσεις στο «Νέον Πνεύμα» της Κωνσταντινούπολης, στο «Σεράπιον» της Αλεξάνδρειας και στον «Κόσμο» της Σμύρνης, μετάφραση που ακολουθεί και ο Παλαμάς το 1911 στον «Νουμά»), ή φουτουρισμός (όπως θα επικρατήσει τελικά), στρέφεται εναντίον της παράδοσης και οποιασδήποτε μορφής «παρελθοντισμό», είτε αυτός έχει να κάνει με την τέχνη και τη λογοτεχνία είτε την ιστορική μνήμη (μουσεία, μνημεία), ή όποιου είδους παρακαταθήκη ιδανικών και προτύπων. Αντίθετα, οι φουτουριστές εξυμνούν κάθε τι το νέο, το μοντέρνο, το νεωτερικό, κι έτσι γοητεύονται από τα νέα επιστημονικά επιτεύγματα (τεχνολογία, βιομηχανία), τα οποία θεωρούν ότι συντελούν στη δημιουργία ενός «νέου ανθρώπου» που διαποτίζεται από αισιοδοξία, δυναμισμό και υγεία. Προσανατολίζουν, εν ολίγοις, τα αισθητικά και πολιτικά τους ιδεώδη προς ένα μεσσιανικό μέλλον παρά προς ένα υψηλό παρελθόν.
Οι φουτουριστές υπήρξαν ευρηματικοί ως προς τις μεθόδους εξάπλωσης των ιδεών τους. Συνέγραψαν πλήθος μανιφέστων, για κάθε θέμα, για ζητήματα καλλιτεχνικά, πολιτικά, κοινωνικά ή καθημερινά. Συμφιλιώνοντας τη θεωρία με την πράξη οργάνωναν τις περίφημες «φουτουριστικές βραδιές» ή άλλες παρόμοιες εκδηλώσεις όπως οι «αποστολές τιμωρίας», στις οποίες εξαπέλυαν επιθέσεις κατά παντός. Στόχος αυτών των ενεργειών ήταν να προκαλέσουν το κοινό που θεωρούσαν συμβιβασμένο, προκειμένου να το αφυπνίσουν και να προωθήσουν τις ιδέες τους.
Σχετίστηκε με τον φασισμό
Το ότι επιχείρησε να συμφιλιώσει την τέχνη και τη ζωή και να καταργήσει τα όρια μεταξύ σκέψης/δημιουργίας και δράσης, σήμαινε αναπόφευκτα και ένα ενδιαφέρον για την πολιτική. Ετσι, με την έμφαση που έδινε στα σύγχρονα επιτεύγματα της επιστήμης και τις αλλαγές που αυτά επέφεραν στη μοντέρνα ζωή (αυτοκίνητο, αεροπλάνο, ηλεκτρισμός, εργοστάσιο, μηχανή) αλλά και το καινούργιο ιδεώδες που προέκρινε (υγεία, σθένος, δυναμισμός, ηρωισμός), ο φουτουρισμός σχετίστηκε με τον φασισμό που κέρδιζε έδαφος στην Ιταλία και με τον οποίον μοιραζόταν, τουλάχιστον σε επίπεδο αισθητικών ιδανικών, πολλά χαρακτηριστικά. Και το πολιτικό κίνημα καλωσόριζε την ιδεολογική στήριξη πνευματικών ανθρώπων και καλλιτεχνών, αλλά και το φουτουριστικό κίνημα είδε στον φασισμό μια μοναδική ευκαιρία πραγματοποίησης μερικών, τουλάχιστον, αρχών του. Η σχέση τέχνης και πολιτικής, εξάλλου, χαρακτήρισε και τη Ρωσία, όπου η ρωσική εκδοχή του φουτουρισμού, που εγκαινιάστηκε το 1912 με τη δημοσίευση του κλασικού πια μανιφέστου «Χαστούκι στα γούστα του κοινού» από τους Χλέμπνικοφ, Κρουτσένιχ, Μαγιακόφσκι και Μπουρλιούκ, βρήκε πολιτικές αντιστοιχήσεις στην επαναστατικότητα του κομμουνισμού. Αν και η εμβέλεια του φουτουρισμού υπήρξε σημαντική και άγγιξε πολλές τέχνες, σήμερα η σημασία του είναι κυρίως ιστορική. Κι αυτό γιατί, δίνοντας υπερβολική έμφαση στην απόρριψη κάθε παράδοσης, ριζικοποίησε τις μορφές της τέχνης σε σημείο τέτοιο ώστε συχνά τους αφαίρεσε κάθε περιεχόμενο εκτός από την υλικότητά τους αυτών καθαυτών. Για παράδειγμα, στη λογοτεχνία προπαγάνδισε την κατάργηση της γραμματικής και του συντακτικού ενώ στη μουσική την τέχνη του θορύβου. Παρ’ όλα αυτά ο φουτουρισμός, κατά κάποιον τρόπο, έθεσε τα θεμέλια για την πιο σημαντική «ιστορική» πρωτοπορία που ακολούθησε, τον υπερρεαλισμό, επιτρέποντας διερευνήσεις και πειραματισμούς που χωρίς αυτόν δεν θα συντελούνταν.
Η απήχηση στην Ελλάδα
Στη χώρα μας ο φουτουρισμός είχε μικρή αλλά σημαντική απήχηση. Εκτός από τα λίγα «φουτουριστικά» κείμενα που επιχειρούνται να γραφούν, διεξάγεται ένας περιορισμένος αλλά αξιανάγνωστος διάλογος για το κίνημα, ενώ στα ευρύτερα πρωτοποριακά συμφραζόμενα πρέπει να τοποθετηθούν, κατά τη γνώμη μου, συζητήσεις όπως αυτή περί υιοθέτησης της φωνητικής γραφής χρόνια αργότερα, ή πρωτοποριακές προσωπικότητες όπως ο Γιώργος Μακρής. Εξάλλου, αν η επίσκεψη του Marinetti στην Αθήνα το 1933 είχε μάλλον μικρή απήχηση, δίνει όμως αφορμή για συζητήσεις, ενώ η σημασία του Αλκιβιάδη Γιαννόπουλου, τόσο αναφορικά με τις πρώιμες, φουτουριστικές του αναζητήσεις όσο και αργότερα με το εγχείρημα των «Μακεδονικών Ημερών», δεν πρέπει να υποτιμηθεί. Αν και έχει γίνει σημαντική δουλειά από έγκυρους μελετητές μέχρι τώρα, η διείσδυση του φουτουρισμού και γενικότερα της πρωτοπορίας στη χώρα μας δεν έχει ακόμη επαρκώς διερευνηθεί, παρόλο που αναφερόμαστε σε μια περίοδο κατά την οποία οι Ελληνες λογοτέχνες χαρακτηρίζονται από έναν ουσιαστικό κοσμοπολιτισμό. Είναι κρίμα που δεν υπάρχει ακόμη, στην Ελλάδα, ένα κέντρο μελέτης της πρωτοπορίας στο πλαίσιο του οποίου θα γινόταν συστηματική επιστημονική ενασχόληση με τις πρωτοποριακές εκφάνσεις.
( Άρθρο από τον : Δημήτρη Καργιώτη ,αναπληρωτή καθηγητή Νεοελληνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Στρασβούργου , Πηγή : Καθημερινή , Κυριακή 15 Μαρτίου 2009)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου